In april 2020 stond plots de wereld even stil. Door de oprukkende Covid-19 pandemie werd er een lockdown afgekondigd in Nederland – en daarbuiten. Terwijl de druk op ziekenhuizen toenam zagen veel mensen zich plots aan huis gebonden. Met of zonder kinderen, iedereen zou tot juni thuisblijven en zoveel mogelijk thuiswerken.

Algauw rees bij ons – docenten en onderzoekers van het lectoraat Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten, Zuyd Hogeschool in Maastricht – de gedachte dat deze situatie schreeuwde om reflectie. Reflectie op wat deze zorgelijke en nieuwe situatie voor ons betekent: voor het kunstonderwijs en voor kunstpraktijken in brede zin. Vanuit dat gevoel van urgentie lanceerden we daarom zo snel mogelijk, tijdens de eerste “intelligente” lockdown – wat later de eerste fase van de pandemie zou gaan heten – deze website: corona-kunst.nl.

Doel van corona-kunst.nl was om ruimte te bieden voor reflectie. Om gezamenlijk te zoeken naar de praktijk en betekenis van wat nu vaak coronakunst wordt genoemd. Wat doet de coronacrisis met de kunsten en de kunstenaar? En andersom: wat doet kunst met de coronacrisis? In die eerste maanden van de pandemie zagen we gestreamde opera’s en vloggende musici, digitaal toegankelijke theatervoorstellingen en museumcollecties. Corona-kunstinitiatieven bleken opeens en overal te ontstaan. Kunstenaars, festivals, cultuurinstellingen zetten hun webcams aan en toonden hun werkprocessen, digitale registraties, persoonlijke achtergrondverhalen en speciaal aangepaste producties. Producties grepen vaak terug op klassiekers zoals Camus’ De Pest of juist voor Boccaccio’s Decamerone.

We zagen werk dat nieuwe vormen van ongelijkheid en solidariteit thematiseerde, maar ook initiatieven die probeerden ons troost te bieden, of steun te geven aan mensen die in de zorg werkten. Kunststudenten veranderden hun slaapkamers in ateliers, hun balkons in muziekpodia, hun keukens in opnamestudio’s. De Verenigde Naties riep kunstenaars op om hun steentje bij te dragen in de strijd tegen COVID-19. Kranten, websites en blogs publiceerden lijsten om al deze onlinekunst te ontsluiten. Kunstenaars en instellingen experimenteerden met andere media, andere vormen. Tegelijkertijd zaten (en zitten) veel zzp’ende makers zonder inkomen thuis.

Met corona-kunst.nl wilden we niet zozeer voorbeelden toevoegen aan deze uitdijende praktijk. We wilden juist proberen het nieuwe heden te betrappen. Wat, vroegen wij ons af, is eigenlijk de rol van kunst in tijden van corona? Hoe verandert corona de kunstpraktijk? Kunnen wij deze kunst en haar manifestatievormen duiden? Wat kunnen en doen kunstenaars om coronakunst te maken? Welke esthetiek heeft coronakunst? Wat is er specifiek aan kunst in tijden van corona? Hoe wordt coronakunst getoond? En wie kijkt en luistert? Hoe wordt coronakunst gewaardeerd, en met welke argumenten? En hoe komen we daarachter? Wat is de impact van coronakunst op kunstenaars en makers? En hoe zal die impact zich ontwikkelen? Hoe verandert ons kunstonderwijs door corona en wat zal daarvan blijven?

Nu – we schrijven medio maart 2021 – zitten we in een derde fase van de pandemie en is er tot op zekere hoogte een ‘nieuw normaal’ ontstaan. Inmiddels vinden er in verschillende gremia reflecties plaats over de betekenis van deze crisis voor verschillende sectoren in de maatschappij – waaronder ook de kunsten. Het initiatief corona-kunst.nl heeft daarmee ook een nieuwe betekenis gekregen: de artikelen op deze website lezen nu als een heel bescheiden documentatie van die eerste maanden in een uitzonderlijke maatschappelijke crisis. Dat maakt dat we nu op enige afstand kunnen terugkijken naar corona-kunst.nl: wat is wel gelukt, wat niet?

In de eerste maanden hielden we een overzicht bij van media waarin er gereflecteerd werd op de rol van de kunsten in de coronacrisis. De website werd daardoor een waardevolle documentatieplek: de website werd veelvuldig bezocht in deze eerste weken van de lockdown (met gemiddeld zo’n 30 bezoekers per dag). Studenten – intern en extern – benaderden ons met tips en vragen rondom corona-gerelateerde kunst.

Naast dit media-overzicht publiceerden we individuele bijdragen van docenten, onderzoekers en studenten. Er kwamen prikkelende reflecties, met een diversiteit aan onderwerpen: over kunst als contactberoep, over het gemis om een publiek te zijn, over corona als participatief kunstwerk, over liefdesscenes op anderhalve meter, over de esthetiek van een online orkest, over het tonen van de mens achter de musicus, over manieren van kijken naar de uitgestorven werkelijkheid van corona, over bezinning als student tijdens corona. Stuk voor stuk reflecties die ons met andere ogen (en oren) naar corona lieten kijken (en luisteren).

Uiteindelijk zijn er negen bijdragen ingezonden en geplaatst. Veel deelnemers zagen corona-kunst.nl namelijk als een plek om coronakunst te delen, en niet primair als een plek voor reflectie op coronakunst. Terugkijkend zien we daar een aantal redenen voor. Een daarvan is werkdruk. Terwijl veel mensen thuis kwamen te zitten zonder werk – met name in de kunst- en cultuursector, de evenementenindustrie en event productie en technici – werden docenten op hogescholen en universiteiten bedolven onder extra werk. Lessen moesten plots vertaald worden naar een online omgeving, projecten werden uitgesteld of moesten worden aangepast, en veel mensen hadden plots hun kroost thuis. Hoewel we hoopten dat deze crisis ook ruimte zou laten voor verstilling, bleek al heel snel dat dat in de praktijk voor velen een onhaalbare luxe was. Als de coronacrisis ons iets heeft geleerd, is het wel dat bestaande ongelijkheden versterkt worden.

Naarmate de crisis vorderde, vonden reflecties op de kunsten steeds vaker plaats in andere gremia. Zo startte de Boekman Stichting een Coronaplatform, kwam de organisatie De Waarde(n) van Kunst met een leeslijst over kunst in tijden van crisis, reflecteerden filosofen en kunstenaars op de website van West in Den Haag over kunst en crisis, presenteerde Stichting DEN digitale alternatieven voor cultuur zonder fysieke aanwezigheid, en werd er tijdens de ELIA Biënnale veel gereflecteerd op de impact van corona op het hoger kunstonderwijs. Vergeleken met deze soortgelijke initiatieven bleek Corona-kunst toch te weinig PR en netwerk te hebben om breed opgepakt te worden (Corona-kunst wordt wel op meerdere van deze plekken genoemd).

Het project corona-kunst.nl is nu afgesloten. Maar de consequenties van Covid-19 op de kunstenaar en de kunsten blijven een onderwerp dat schreeuwt om verdere reflectie. En daadkracht. Wat de  impact van Covid-19 op het hoger kunstonderwijs en de kunstsector zal zijn op de langere termijn, en hoe we samen kunnen leren van deze uitzonderlijke en zorgelijke crisis, zijn de uitdagingen waar we nu voorstaan.

17 maart 2021, Lectoraat Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten, Hogeschool Zuyd

Het Lectoraat Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten (AOK) is een centrum voor onderzoek, ingebed in de kunstopleidingen van Zuyd Hogeschool. Onderzoek van het lectoraat richt zich op twee actuele kernthema’s: artistiek onderzoek en engagement in de kunsten. Hoe wordt kunst relevant? En wat betekent het als we zeggen dat kunstenaars kennis maken? Het lectoraat onderzoekt deze vragen door te kijken met en naar concrete kunstpraktijken. Daarmee stimuleert het lectoraat werk dat de rijkdom laat zien die verborgen ligt tussen oppositionele clichés over kunst, samenleving, politiek, wetenschap en onderzoek.